Cennet Irmakları ve Munzur Nehri (Dersim)
* Bu maddenin aslı İngilizce yazılmıştır.
Üç semavi din, cenneti —hepsinde ortak bir özlem mekânı olarak— farklı dönemlerde ve farklı biçimlerde yorumlamıştır. Raa Haqi Aleviliği ise, Sünni İslam’ın aksine, cennet ve cehennemi öteki bir âleme ya da gelecekteki bir zamana değil, bu dünyaya, şimdiki zamana yerleştirir. Semavi dinlerde Aden Bahçesi’nden çıktığına inanılan dört cennet nehrinden yalnızca ikisi —Fırat ve Dicle— kısmen ya da bütünüyle coğrafi olarak yerleştirilebilir. Fırat gibi, onun doğu kolu olan Murat Nehri de antik dönemlerden bu yana kutsal kabul edilmiştir. Kutsal su, kaynak ve nehir kültü, Tevrat öncesi dönemlere kadar uzanır ve özellikle Dersim’de belirgin bir süreklilik gösterir. Bu kutsiyet, hem Kürt Aleviler hem de Ermeniler tarafından ortaklaşa yaşatılmaktadır. Bu tarihsel ve inançsal süreklilik, Raa Haqi inancında Ana Fatma olarak bilinen ve Hind-İran mitolojisinde kutsal bir su tanrıçası olan Anahita figüründe somutlaşır.Cennet ve Cennet Nehirleri
Üç İbrahimî din, her üçünde de özlem duyulan bir yer olan cennet hakkında farklı dönemlerde farklı yorumlar geliştirmiştir. İbranice Kutsal Kitap, yeryüzündeki cennete “Aden Bahçesi” (İbranice: גַּן־עֵדֶן gan-ʿĒḏen) olarak atıfta bulunur. Yaratılış 2–3 bölümlerine göre Tanrı, bu bahçeyi insanlar için yaratmış, ancak Düşüş’ten (günaha düşmeden) sonra onları buradan kovmuştur.
“‘Aden’ ismi (…) aynı adlı İbranice isme dayanır ve ‘haz’, ‘zevk’, ‘keyifli toprak’ [ya da: ‘bolluk diyarı’] anlamına gelir.” [1] Yaratılış 2:8’te, Aden başlangıçta Tanrı’nın bir bahçe diktiği efsanevi bir ülkeye atıfta bulunur; yani bahçe, bu ülkenin içindedir. Bu farklı kullanım, antik Yunanca Septuaginta çevirisinde de yansıtılmıştır: Ülkenin adı Εδεμ (Edem) olarak yazılmışken, bahçe için παράδεισος (parádeisos – Eski Farsça pairidaêza, yani ‘çevrili alan’ anlamına gelir) terimi kullanılmıştır. [2]
Bu farklılıklar tarihsel kökenleriyle açıklanabilir: Eski gelenek, Aden diyarı ile bahçeyi birbirinden ayırırken, Yaratılış 2’nin edebî versiyonunda ülkenin ismi bahçeye aktarılmıştır. Yaratılış 2:10’da Aden’den çıkan nehirden bahseden ifade, muhtemelen daha sonraki bir redaksiyona aittir ve Aden ile bahçenin ilişkisini bilinçli olarak muğlak bırakmaktadır. [3]
Yeşaya 51:3’te “Aden”, “Rabbin bahçesi” ile eş tutulur. Aden, Hezekiel Kitabı’nda da sıkça geçer; burada hem “Tanrı’nın bahçesi” (Hezekiel 28:13 ve başka yerlerde) açıklamasıyla, hem de “Aden ağaçları” (Hezekiel 31:9 ve başka yerlerde) ifadesiyle anılır. [4]
Hristiyanlar için cennet, mitsel bir semboldür. Bu sembol, insanlığın bilgiye duyduğu arzunun günah biçiminde tezahür etmesinden önceki ilk hâli, yani masumiyeti ifade eder. Cennet aynı zamanda bir özlem mekânı ve benmerkezcilikten ya da savaştan arınmış bir dünyanın hayali olarak da yorumlanır.
Yaratılış Kitabı’nın ikinci ve üçüncü bölümlerinin Hristiyan yorumuna göre Aden Bahçesi cenneti temsil eder. Bahçenin merkezinde yaşam ağacı ile iyi ve kötünün bilgisi ağacı yer alır (Yaratılış 2:9).
Tanrı, insanlara bu iki ağaçtan meyve yemeyi yasaklar. Ancak Adem ve Havva ona itaat etmez ve bilgi ağacının meyvesini tadar (Yaratılış 3:6–7). Bu durum onların Tanrı’ya benzemesine yol açtığı için Tanrı onları cennetten kovar ve yaşam ağacına erişimlerini engeller (Yaratılış 3:22–24). Böylece insan ölümlü olur.
Cennet, Eski Ahit’in (Tanah) dışında kalan bazı Yahudi metinlerinde de yer alır. Bu metinlerde cennetin bir gün yeniden insanlara açılacağı umudu yer alır. Bu düşünce, Yeni Ahit’te Vahiy Kitabı’nda tekrar ortaya konmuştur (Vahiy 2:7; Vahiy 22:2; Vahiy 22:14; Vahiy 22:19).
Yahudi inancına göre cennet aynı zamanda dindarların ölümden sonra gittikleri yerdir. Bu anlam, örneğin İsa’nın kendisiyle birlikte çarmıha gerilen suçluya verdiği vaat temelinde de yer alır: “Gerçekten sana söylüyorum, bugün benimle birlikte cennette olacaksın!” (Luka 23:43).
Bu şekilde cennet fikri Hristiyanlığa girmiştir: Mesih’in yeniden gelişiyle ve Tanrı’nın Krallığı tamamlandığında, ölüler dirilecek ve kurtuluşa erenler cennete girecektir. Ancak Orta Çağ’da cennet öğretisine, günahların arındırıldığı ve insanın cennete girmeden önce saflaştığı “arınma yeri” (Araf) öğretisi de eklenmiştir. Protestan reformcular ise bu anlayışı İncil’e dayanmadığı gerekçesiyle reddetmiştir. [5]
İslam’da cennet, en başından beri bu dünyanın ötesinde, ahiret âlemine ait bir yer olarak kabul edilmiştir. Kur’an’a göre, Allah Adem ve Havva’nın Cennet’te (Cennah) yaşamalarına izin verir (A’râf Suresi 7:19). Arapça Cennet (Arapça: جنّة, DMG ǧanna) terimi, İbranice Gan Eden (גן עדן) kavramıyla ilişkilidir. Aden anlamına gelen Arapça عدن (DMG: ʿadn) ifadesi de Kur’an’da geçer; örneğin Tâhâ Suresi 20:76’da. Cennet kavramının karşıt anlamlıları ise Cehennem (Jahannam) ve Nâr (ateş, cehennem ateşi) olarak geçer. İslamî geleneğe bağlı olarak, Cennet yedi [6] veya sekiz [7] dereceli (kapılı) bir yapıya sahiptir; en yüksek dereceler en takvalı olanlara ayrılmıştır. [8]
Kur’an’ın birçok ayetinde Cennet, seçilmiş olanlara vaat edilen bir ahiret saadeti mekânı olarak tasvir edilir:
“Takva sahiplerine vaat edilen cennetin misali şöyledir: Onun eteklerinde ırmaklar akar. Orada ebedî meyveler ve gölge vardır. İşte bu, takva sahiplerinin son durağıdır. İnkâr edenlerin sonu ise cehennem ateşidir.” – Kur’an 13:35
“Takva sahiplerine vaat edilen cennet şöyledir: İçinde bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren şaraptan ırmaklar ve arıtılmış baldan ırmaklar vardır. Onlar için orada her türlü meyve ve Rablerinden bir mağfiret vardır. (Böylesi bir cennetin sakinleri) hiç cehennemde ebedî kalacak ve bağırsaklarını parçalayan kaynar su içirilecek olanlarla bir olur mu?” – Kur’an 47:15
Orta Çağ İslam teolojisinde sıkça tartışılan bir mesele de, Adem’in cennetinin, zamanın sonunda salih kulların gireceği cennetle aynı olup olmadığıdır. Hasan-ı Basrî ve onunla birlikte Mu‘tezile mezhebinin kurucuları olan Vâsıl b. Atâ (ö. 748) ve Amr b. Ubeyd, bu iki cennetin aynı olduğu ve insanlara vaat edilen cennetin ezelden beri var olduğu görüşünü savunmuşlardır. Buna karşın Dirâr b. Amr (ö. 796), cennet ve cehennemin ancak Kıyamet Günü yaratılacağını öne sürmüştür. Dirâr’ın bu görüşü daha sonra Hişâm el-Fuvatî, Abbâd b. Süleyman ve Ebû Hâşim gibi birçok Mu‘tezilî düşünür tarafından benimsenmiştir. Zıt görüş ise, ancak uzun süren tartışmaların ardından hâkimiyet kazanmıştır. [9]
Cennet, yerin ve cehennemin üstünde yer alır. Ancak Hristiyan inancından farklı olarak, Allah (Tanrı), ne cennette ne de cehennemde bulunur; sadece bu iki âlemin yaratıcısı olarak kabul edilir. Peygamberler ve melekler, yeryüzü ile gökler arasında gidip gelebilir ve aracılık görevinde bulunabilirler. [10]
Raa Haqi (veya Raa Heqi) inancına göre ise, hem cehennem hem de cennet bu dünyada, yeryüzünde mevcuttur; öte âlemde değil.
Cennet Nehirleri
Yaratılış 2:11–15’te şöyle yazılıdır: “Bahçeyi sulamak üzere Aden’den bir ırmak çıkıyor ve oradan ayrılarak dört ana kola bölünüyordu. Birincisinin adı Pişon’dur; bu ırmak, altının bulunduğu, tüm Havilâ ülkesini çevreler. Bu ülkenin altını iyidir. Orada Bedolah madeni [kıymetli reçine] ve Şoham taşı [karnelyan] da bulunur. İkinci ırmağın adı Gihon’dur; tüm Kûş ülkesini çevreler. Üçüncü ırmak, Aşur’un doğusunda akan (H)iddekel’dir. Dördüncü ırmak ise Perat’tır.”
Bu dört cennet nehrinin kimler ya da nereler olduğu konusunda oldukça farklı yorumlar bulunmaktadır. Bu nehirlerin coğrafi olarak tanımlanabilir olup olmadığı ise Aden Bahçesi’nin yeryüzünde mi yoksa öte âlemde mi yer aldığına dair yoruma bağlıdır.
Perat genellikle Fırat Nehri olarak kabul edilir. Yunanca’da Euphrates, Kürtçe/Arapça’da Furat, Ermenice’de Frat, Türkçe’de Fırat, Eski Asurca’da Pu-rat-tu ve ayrıca Ufrat adlarıyla anılır. Eski Farsça’daki Ufrat formu, birçok diğer yer adının da kökenidir ve Huperethuua bileşiğinden türetilmiştir; bu da “geçmesi kolay” anlamına gelir (“Hu” – “iyi”; “Peretu” – “geçit, sığ su”). Ermeniler arasında Fırat’ın kutsal olduğuna dair inanç 19. yüzyılın sonuna kadar canlı kalmıştır. Ayrıca Fırat’ı geçen ve suyundan içen kişinin yaraları iyileştirme yetisi kazanacağına dair bir inanç da yaygındı. [11]
(K)Hiddekel genellikle Dicle Nehri ile eşleştirilir; ancak kökeni net değildir. Bölgedeki dillere göre nehir şu adlarla bilinir: Sümerce idigna, Akadca idiglat, Aramice: deqlath, didshla, Eski Farsça: tigrā, Arapça: دجلة (didshla), DMG: diǧla, İbranice: חידקל (ḥiddæqæl ya da sadeleştirilmiş şekliyle chiddekel), Ermenice’de Տիգրիս (Tigris), Türkçe’de Dicle, Kürtçe’de Dîcle. Orta Doğu’daki birçok ülkede Ditjle adı da kullanılır. Tigris ya da Tikrit adları da yaygındır.
Sümerce’de id “nehir” anlamına gelir; bu nedenle isim id-igna olarak parçalanabilir. Benzer sesli Sümerce igira sözcüğü “balıkçıl” anlamına gelir ve çivi yazısında idigna karakteri en eski biçiminde balıkçıl resmi gibi göründüğünden, Jan Keetman bu ismin “balıkçıl nehri” olarak çevrilebileceğini öne sürmektedir. [12]
Eski Farsça’da, Rüder Schmitt’e göre, bu nehrin ismi Babilceden ödünç alınmış ve hızlı akışı nedeniyle “ok gibi hızlı” (arrow-fast) şeklinde yorumlanmıştır. [13]
Kutsal Kitap, Gihon’un hangi nehir olduğu konusunda açık bir bilgi vermez. Gihon’un ilişkilendirildiği Kûş bölgesi, daha sonraki dönemlerde çoğunlukla Etiyopya olarak anlaşılmıştır. Bu nedenle Gihon’un Nil Nehri ile özdeşleştirilmesi buradan kaynaklanmaktadır. Ancak aslında kastedilen yer farklıdır.
Olası adaylar arasında, MÖ 2800’lere tarihlenen kayıtlarda geçen Sümer-Akad şehir devleti Kiš, veya henüz yeri tespit edilemeyen Hitit kenti Kuššara (Kuşar) sayılabilir.
Mısırolog David Rohl, Aras Nehri’nin İncil’de bahsi geçen Gihon olduğunu savunur. Rohl, İslam’ın İran’a girişi dönemine ait bir belgede Aras Nehri’nin 7. yüzyıla kadar “Gyhun” olarak bilindiğini ortaya koyar. Bu nehrin kıyısındaki bölgeye de eskiden Kûş adı verilmekteydi. Bölgedeki dağlardan biri günümüzde hâlâ Kusha-Dagh (Kûş Dağı) olarak anılmaktadır.
Aras Nehri (ayrıca: Araks veya Arax; Azerice: Araz, Farsça: ارس Aras, Ermenice: Արաքս Araks, Kürtçe: Erez, Urartuca: Muna, Yunanca: Araxes, Türkçe: Aras Nehri) 1072 km uzunluğu ile Yakın Doğu’daki Kura Nehri’nin en uzun koludur. [14]
Başka bir yoruma göre, cennet nehri Gihon, Ceyhun Nehri (Farsça adıyla Amuderya, Eski Yunanca’da Oxos) ile özdeşleştirilir.
Orta Çağ metinlerinde bu nehir Arapça ve Farsça’da Ceyhun (جيحون, DMG: Ǧayḥūn) olarak anılır. İran mitolojisinde bu nehir, İran ile Turan arasında tartışmalı bir sınır nehridir. Modern Farsçada yaygın olan Āmūdaryā (آمودریا) ismi, āmū(y) (آمو, Transoksanya’daki kumluk bir ova) ve daryā (Farsça: ‘deniz’, Orta Farsça: drayak, Eski Farsça: drayah, ‘deniz’ ya da ‘büyük su yolu’) kelimelerinin birleşimidir. Diğer dillerde adlandırmalar şöyledir: Özbekçe Amudaryo, Tacikçe Омударё (Omudarjo), Türkmence Amyderýa, Karakalpakça Ámiwdárya, Rusça Амударья (Amudarja).
Pişon Nehri ise Havîlâ ülkesi ile ilişkilidir. Alman ilahiyatçı ve klasik filolog Manfried Dietrich (Ugarit uzmanı), Pişon’u İran’ın güneybatısındaki Karun Nehri ile özdeşleştirir. David Rohl ise bu nehri, İran’daki Sefid Rud Nehri’nin kolu olan Ghezel Ozan ile eşleştirir. 720 km uzunluğundaki Karun, İran’ın en uzun ve tek ulaşılabilir (seyrüsefer yapılabilir) nehridir. Sümer Gılgamış Destanı’nda Karun Nehri’ne sıklıkla “Ulai Nehri” olarak atıfta bulunulur.
Dört olası cennet nehrinden üçü, tarihsel Ermeni Yaylası’nda doğmaktadır: Fırat ve Dicle, bugünkü Elazığ yakınlarında; Aras ise Erzurum’un güneyinde, Bingöl Dağları’nda kaynak bulur. Aras Nehri, doğuya doğru akar, kuzeyinden Ağrı Dağı’nı geçer. Bu bölgede aynı zamanda Ermenistan sınırını oluşturur. Daha sonra, İran ile Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında, ardından İran-Ermenistan ve İran-Azerbaycan sınırları boyunca akarak, Azerbaycan’da Mugan steplerinden geçer ve Hazar Denizi’ne dökülen Kura Nehri’ne katılır.
Fırat ve Dicle’nin kaynak bölgesinde yer alan ve bu nehirlerden birine ya da her ikisine kol olmuş veya olmakta olan başka iki nehir daha, kutsal cennet nehirleri ağına dâhil edilebilir. Bunlardan biri, Fırat’ın en uzun kolu olan Murat Nehri’dir. Murat Nehri (Türkçe: Murat Nehri, Kürtçe: Çemê Miradê, Ermenice: Արածանի – Aratsani), Fırat’ın başlıca kaynaklarından biridir. Antik Yunanlılar ve Romalılar bu nehre Arsanias (Eski Yunanca: Ἀρσανίας) adını vermiştir. Ağrı Dağı yakınlarında, Van Gölü’nün kuzeyinde doğar ve dağlık araziden geçerek 722 km boyunca batıya doğru akar.
Yeni Asur İmparatorluğu kaynaklarında nehre Arșania, Klasik Yunan ve Roma kaynaklarında Arsanias adı verilmiştir. Bu formlar, Ermenice’deki Aratsani (Արածանի) isminden türemiş olabilir. Ermeni dilbilimci Armen Petrosyan, bu ismin Hint-Avrupa kökü h₂erǵ (“beyaz, parlak”) kökeninden gelen Ermenice bir kelimeden türediğini öne sürmektedir. Aratsani ismi, daha eski bir biçim olan Artsani’den (buradan Akadcadaki Arșania – sonuna yer adı eki -iya eklenmiş) gelişmiş olabilir; bu dönüşüm, Ermenice’de “Ara-” ile başlayan diğer birçok yer adının etkisiyle gerçekleşmiş olabilir.
Günümüzde kullanılan “Murat” ismi, genellikle Türkçe erkek adı olan Murat’la veya bu adın türediği murat (amaç, dilek, istek) kelimesiyle ilişkilendirilir. Ancak bu büyük olasılıkla halk etimolojisidir. ABD’li Ermeni dilbilimci Hrach Martirosyan, bu ismin aslında Eski Ermenice mōrat, murat (“çamur, bataklık”) kelimesinden türemiş olabileceğini öne sürmektedir. [16]
Agos gazetesi’nin kurucularından Sarkis Seropyan (1935–2015), bir röportajında Dersim’de Aratsan (Batı Ermenicesiyle: Aradzan) ve cennet nehri Fırat’a duyulan saygının, İbrahimî dinlerden çok önceye dayandığını anlatmıştır:
“Dersim’deki Ermeniler, Fırat’ı kolları olan bir anne gibi görür. Munzur Dağı’nı da bir ana figürü olarak algılarlar. Hatta onun siluetini tanrıça Anahit’e benzetirler. Anlatılanlara göre, bu tanrıçanın göğsünden akan süt, Fırat ve Munzur nehirlerini oluşturmuştur.
Bence nehirler, Ermeni dini kültüründe merkezî bir yere sahiptir. Özellikle iki nehir çok önemlidir: Fırat ve bizim Aradsan dediğimiz Murat Nehri. Aradsan, Ermeniler için özellikle kutsal bir nehirdir çünkü ilk Hristiyan vaftizleri burada yapılmıştır.” [17]
Munzur – Dersim’in Kutsanmış Nehri
Dersim’deki doğa unsurlarına dayalı inanç sistemi içinde su, birçok kültürde olduğu gibi verimlilik ve dişil enerjiyle ilişkilendirilmiş ve özel bir yere sahip olmuştur. Mazdazm (Zerdüştlük) inancında su, hem fiziksel hem de ruhsal arınmayı simgeleyen, hayatın kaynağı ve arındırıcı bir unsur olarak görülür. Hint-İran kökenli bereket, şifa ve bilgelik tanrıçası Ardvisura Anahita, suyla doğrudan ilişkilidir ve tüm suların kaynağı olarak kutsanır. Bu tanrıça, antik İran ve Ermeni mitolojisinde önemli bir yere sahiptir ve dünyanın düzenini koruyan kozmik figürlerden biri olarak kabul edilir.
Roma’ya giden Ermeni-Arşakî kralı Trdat I’in (MS 63–80) yolculuğuna dair Plinius’un Historia Naturalis adlı eserinin XXX.2. bölümünde aktarıldığı üzere, Mazdaist inançta deniz de kutsal kabul edilirdi. Bu nedenle, deniz yolculukları yasaklanmıştı; çünkü denize çıkmak onu kaçınılmaz olarak kirletirdi. Kral Trdat, hem bir kral hem de büyücü-rahip (magi) olduğu için, dini kurallar gereği deniz yolculuğu yapamazdı ve bu yüzden Roma’ya zorlu ve uzun bir kara yolculuğu yapmak zorunda kalmıştı. [18]
Dersim’in Raa Haqi inancı, kökeni üç bin yıl öncesine dayanan, antik İran’ın doğa unsurları ve su kültüne dayalı geleneklerini yaşatmaktadır. Bu inanç sisteminde pınarlar çok önemli bir yere sahiptir. Bu kaynakların doğaüstü güçlere sahip olduğuna, buralarda yıkanan ya da suyunu içenlerin mucizevi güçler kazanacağına inanılır. Raa Haqi inancında, aynı adı taşıyan kutsal dağdan doğan ve batıdan doğuya Dersim’i kat eden Munzur Nehri, kutsal ve canlı bir varlıktır. Her yıl on binlerce insan, bu nehrin kaynağına ziyaret eder; orada dua eder, →Çıra yakar ve →Niyaz sunar. [19]
Dersim ile Ovacık yolu üzerindeki Ana Fatma Ziyareti, bir başka doğal kutsal mekândır ve özellikle kadınlar için en önemli ibadet ve ziyaret alanlarından biridir. Burada, suyun ve doğurganlığın koruyucusu olarak görülen Hint-İran tanrıçası Anahita, Peygamber Muhammed’in kızı Fatıma figüründe yaşamaya devam eder—hem işlevinde hem de adında. Ana Fatma’ya gelen ziyaretçiler, burada mum yakar, dua eder. Duadan sonra, ziyaretçilere küçük atıştırmalıklar ve tatlılar ikram edilir.
“Bu suyla kurulan yakın ilişki, kitaplardan ya da kurumlardan gelmez; rüyalardan, anlatılardan ve ritüellerden geçerek kuşaktan kuşağa aktarılır. Toprak, su yoluyla hatırlar. Aleviler bir kutsal pınara gittiklerinde, bir nehrin kenarında diz çöktüklerinde ya da bir göl kıyısında mum yaktıklarında, yalnızca bir geleneği sürdürmezler—gören, duyan ve cevap veren canlı bir varlıkla karşılaşırlar.” [20]
Sonuç
Sonuç olarak, cennet ve cennet nehirleri fikri—kadim metinlere ve teolojik tahayyüllere köklenmiş olsa da—özellikle Dersim’in Raa Haqi geleneğinde, Alevilik içinde yerle ilişkili ve özgün biçimlerde yeniden yorumlanmaktadır. Hâkim İbrahimî anlatılarda tahayyül edilen aşkın ya da öte-dünyevi cennetlerden farklı olarak, Alevilik cenneti bu dünyada, doğanın kendisinde ve özellikle Munzur Nehri gibi kutsal coğrafyalarda konumlandırır.
Canlı bir su yolu olarak Munzur, yalnızca bir ibadet ve ziyaret mekânı değil, aynı zamanda ruhsal bir varlık olarak da tecrübe edilir—besleyen, gözeten ve hatırlayan bir varlık. Alevi kozmolojisinde Munzur, hem ilahi özün metafizik akışını hem de acıların, direnişin ve ekolojik kutsallığın maddi hafızasını taşır. O, içkin, ilişkisel ve ahlaki bir cennet tasavvuru sunar—suyun yalnızca arındırmadığı, aynı zamanda şahitlik ettiği, iyileştirdiği ve toplulukları birbirine bağladığı bir dünya.
Bu anlamda Munzur Nehri, Aleviliğin kutsal olana dair özgün kavrayışının kalbinde yer alır: ölümden sonra değil, yaşamın içinde var olan; manzaraya kazınmış ve bir halkın ortak nefesinde taşınan bir cennet.
- Gesenius, Wilhelm: Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament. 18. Auflage. Berlin/Heidelberg: Springer-Verlag, 2013, s. 927. ↩
- Bauer, Walter: Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frühchristlichen Literatur. 6. Auflage. Berlin/New York: Walter de Gruyter & Co. 1988, s. 1242. ↩
- Henrik Pfeiffer: Eden. In: Bauks, Michaela; Koenen, Klaus; Alkier, Stefan (Hrsg.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart, 2006 ff. ↩
- Aynı kaynak. ↩
- Evangelische Kirche in Deutschland: Paradies – Basiswissen Glauben. https://www.ekd.de/Paradies-Basiswissen-Glauben-11240.htm ↩
- Werner, Helmut (Hrsg.): Das islamische Totenbuch – Jenseitsvorstellungen des Islam, nach der Dresdner und Leipziger Handschrift, neu herausgegeben. Köln 2009, s. 191 ve devamı. ↩
- Hughes, Thomas Patrick: Lexikon des Islam, Wiesbaden 1995, s. 574. ↩
- Spuler-Stegemann, Ursula: Die 101 wichtigsten Fragen, Islam. München, C. H. Beck 2007, s. 43. ↩
- Ess, Josef van: Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert der Hidschra. Eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam. Berlin: De Gruyter, 1991–1997, Bd. 3, s. 53 ve devamı. ↩
- Aynı kaynak. ↩
- Ishkol-Kerovpian, K.: Mythologie der vorchristlichen Armenier. In: Wörterbuch der Mythologe. Hrsg. von W.W. Hauser. I. Abteilung: Die alten Kulturvölker. Bd. IX, 1. Teil: Kaukasische Völker. 11. Lieferung. Stuttgart. Ernst Klett Verlag, s. 157. ↩
- Keetman, J.: Zur Schreibung des Wortes idigna „Tigris“ und der möglichen Bedeutung „Reiherfluss“. In: Bibliotheca Orientalis, Band 73, 2016, s. 7–11. ↩
- Schmitt, Rüder: Wörterbuch der altpersischen Königsinschriften. Reichert, Wiesbaden 2014, s. 255. ↩
- Petrosyan, Armen: The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Washington, D.C: Institute for the Study of Man. 2002, s. 73–74, 186. ↩
- Martirosyan, Hrach: “Armenian mawr ‘mud, marsh’ and its hydronymical value”. Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies, 2009, 4 (1), s. 80–81. ↩
- Gündoğan, Kazım: Alevileş(tiril)miş Ermeniler; Dersimli Ermeniler-2: “Biz İsa’ya Tabiyiz, Ali’ye Mecburuz”. İstanbul: Ayıntı Yayınları 2023, s. 475. ↩
- Ishkol-Kerovpian, aynı eser, s. 135. ↩
- Die Geburt des Munzur – Heiliger Fluss, umkämpfte Landschaft. „Deutsche Digitale Bibliothek: Ausstellungen“, https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/items/show/25 ↩
- Heilige Landschaften der Alevis von Dersim. „Deutsche Digitale Bibliothek: Ausstellungen“, https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/#s18 ↩
Bauer, Walter. 1988. Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frühchristlichen Literatur. 6th ed. Berlin and New York: Walter de Gruyter & Co.
Evangelische Kirche in Deutschland. n.d. “Paradies – Basiswissen Glauben.” https://www.ekd.de/Paradies-Basiswissen-Glauben-11240.htm.
Gesenius, Wilhelm. 2013. Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament. 18th ed. Berlin and Heidelberg: Springer-Verlag.
Gündoğan, Kazım. 2023. Alevileş(tiril)miş Ermeniler; Dersimli Ermeniler-2: “Biz İsa’ya Tabiyiz, Ali’ye Mecburuz”. Istanbul: Ayıntı Yayınları.
Hughes, Thomas Patrick. 1995. Lexikon des Islam. Wiesbaden.
Ishkol-Kerovpian, K. n.d. “Mythologie der vorchristlichen Armenier.” In Wörterbuch der Mythologie, edited by W. W. Hauser, vol. IX, part 1, 11th fasc., 157. Stuttgart: Ernst Klett Verlag.
Keetman, J. 2016. “Zur Schreibung des Wortes idigna ‚Tigris‘ und der möglichen Bedeutung ‚Reiherfluss‘.” Bibliotheca Orientalis 73: 7–11.
Martirosyan, Hrach. 2009. “Armenian mawr ‘mud, marsh’ and Its Hydronymical Value.” Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies 4 (1): 80–81.
Pfeiffer, Henrik. 2006ff. “Eden.” In Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), edited by Michaela Bauks, Klaus Koenen, and Stefan Alkier. Stuttgart.
Petrosyan, Armen. 2002. The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Washington, D.C.: Institute for the Study of Man.
Schmitt, Rüder. 2014. Wörterbuch der altpersischen Königsinschriften. Wiesbaden: Reichert.
Spuler-Stegemann, Ursula. 2007. Die 101 wichtigsten Fragen, Islam. Munich: C. H. Beck.
van Ess, Josef. 1991–1997. Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert der Hidschra. Eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam. Vol. 3. Berlin: De Gruyter.
Werner, Helmut, ed. 2009. Das islamische Totenbuch – Jenseitsvorstellungen des Islam, nach der Dresdner und Leipziger Handschrift, neu herausgegeben. Cologne.
Wikipedia contributors. n.d. “Aras (Fluss).” Wikipedia. https://de.wikipedia.org/wiki/Aras_(Fluss).
Online Sergiler
Deutsche Digitale Bibliothek. n.d. Die Geburt des Munzur – Heiliger Fluss, umkämpfte Landschaft. (Curator: Dr. Ahmet Kerim Gültekin) https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/items/show/25.
———. n.d. Heilige Landschaften der Alevis von Dersim. https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/#s18.
Paradise Rivers & Munzur River in Dersim
Paradise and Paradise Rivers
The three Abrahamic religions developed different interpretations of paradise, the place of longing in all three religions, at different times. The Hebrew Bible refers to the earthly paradise as the “Garden of Eden” (Hebrew: גַּן־עֵדֶן gan-ʿĒḏen), which, according to the biblical account of creation in Genesis 2–3 EU [Einheitsübersetzung – standard translation], God created for humans but from which he expelled them after the Fall.
“The name Eden (…) goes back to the Hebrew noun of the same name and means ‘delight’ or ‘land of delight’ [also: ‘land of abundance’].” [1] In Gen 2:8 EU, Eden initially refers to a mythical land that is distinct from the garden that God planted in it. This differing usage is also reflected in the ancient Greek Septuagint, which transcribes the name of the land as Εδεμ Edem, while translating the garden as παράδεισος (parádeisos, from Old Persian pairidaêza ‘enclosure’ [2]).
The differences can be explained by their historical origins: While the older tradition distinguishes between the land of Eden and the garden, the name of the land was transferred to the garden in the literary version of Gen 2f. The reference in Gen 2:10 ELB [Elberfelder Bible] to the river that flows from Eden (…) probably belongs to a later revision that deliberately leaves the relationship between Eden and the garden open. [3]
In Isaiah 51:3 EU, “Eden” is equated with “the garden of the Lord.” Eden is also mentioned repeatedly in the Book of Ezekiel, including with the explanation “garden of God” (Ezekiel 28:13 EU and more often) and with the mention of the “trees of Eden” (Ezekiel 31:9 EU and more often). [4]
For Christians, paradise is a mythical symbol. It describes innocence as the original state before sin – in the form of a thirst for knowledge! – took hold of mankind. Paradise is also a place of yearning and the vision of a world without egocentricity or war.
According to the Christian interpretation of the second and third chapters of Genesis, the Garden of Eden represents paradise. At its center are the tree of life and the tree of the knowledge of good and evil (Genesis 2:9).
God forbids humans to eat the fruit of these two trees. But Adam and Eve disobey him and taste the fruit of the tree of knowledge (Genesis 3:6–7). Because this makes them resemble God, God expels them from paradise and denies them access to the tree of life (Genesis 3:22–24), thereby rendering humans mortal.
Paradise also appears outside the Old Testament (Ta’anakh) in some texts of the Jewish tradition, which expected that paradise would eventually be open to humans again. This idea was taken up in the New Testament in the Book of Revelation (Revelation 2:7; Revelation 22:2; Revelation 22:14; Revelation 22:19).
According to Jewish understanding, paradise was also the place where the pious went after death. This meaning underlies, for example, the promise Jesus made to the criminal who was crucified with him: “Truly, I say to you, today you will be with me in paradise!” (Luke 23:43).
This is how the idea came into Christianity: As soon as Christ returns and the Kingdom of God is complete, the dead will rise and the redeemed will enter paradise. In the Middle Ages, however, the doctrine of paradise was supplemented by the doctrine of purgatory, in which all sins are atoned for before one is purified and enters paradise. The Protestant reformers rejected this idea as not based on the Bible. [5]
In Islam, paradise has been a place in the afterlife and beyond this world from the beginning. According to the Quran, God allows Adam and Eve to live in Janna(h) (Sura 7:19). The Arabic term Jannah (Arabic جنّة, DMG ǧanna) is related to the Hebrew term Gan Eden (גן עדן). عدن, DMG ʿadn ‘Eden’ is also used in the Koran, e.g. in Sura 20:76. Arabic antonyms for Jannah are Jahannam (hell) and Nār (hellfire). Depending on Islamic tradition, Jannah is divided into seven [6] or eight [7] levels (gates), with the highest levels reserved for the most pious. [8]
In numerous passages in the Quran, Jannah is described as a place of joy in the hereafter that is promised to the chosen ones:
“The paradise promised to the righteous is like this: In its lowlands (literally: beneath it) flow rivers. And it has everlasting fruits and shade. That is the final destination of those who are righteous. But the final destination of the unbelievers is the fire of hell.” – Quran: 13:35
“The paradise promised to the God-fearing is like this: In it are streams of water that is not foul, others of milk that tastes (still) unaltered (fresh), others of wine that is a delight to drink, and (still) others of purified honey. They (i.e., the God-fearing) have therein all kinds of fruit and mercy from their Lord (to look forward to). (Are the inhabitants of such a glorious paradise) equal to people who dwell (eternally) in hellfire and are given hot water to drink that tears their intestines apart?” – Quran: 47:15
In medieval Islamic theology, there was often debate as to whether Adam’s paradise was identical to the paradise into which the blessed will enter at the end of time. While al-Hasan al-Basrī and, with him, the founders of the Muʿtazila, Wāsil ibn ʿAtā’ (died 748) and ʿAmr ibn ʿUbaid, taught that they were identical and that the paradise promised to humans had therefore existed from the beginning, Dirār ibn ʿAmr (died 796) believed that paradise and hell would only be created during the Last Judgment. Dirār’s position was later adopted by many other Muʿtazilites such as Hishām al-Fuwatī, ʿAbbād ibn Sulaimān, and Abū Hāshim. The opposing view only prevailed after a long struggle. [9]
Paradise is located above the earth and hell. Unlike in Christian belief, however, God (Allah) does not reside in either of these categories, but is merely considered their creator. Prophets and angels can move between the earthly and heavenly worlds and act as intermediaries. [10] According to the Raa Haqi (Raa Heqi) faith, both hell and paradise exist on this earth, not beyond.
Rivers of Paradise
In Genesis 2:11–15, it is written: “A river flows out of Eden to water the garden, and from there it divides into four main streams. The name of the first is Pishon, which encircles the whole land of Khavila, where there is gold. The gold of this land is good. There you can find the Bedolakh ore [precious resin] and the Shoham stone [carnelian]. The name of the second river is Gikhon, which surrounds the whole land of Kush. The name of the third river is (K)Hid[d]ekel, which flows on the morning side [east] of Ashur, and the fourth river is Perat.”
There are widely differing interpretations as to who these four rivers of paradise are. Whether geographical identification is possible at all depends in turn on whether the Garden of Eden is located on earth or in the beyond.
The Perat is usually identified as the Euphrates (Greek), Furat (Kurdish/Arabic), Frat (Armenian), Fırat (Turkish), Pu-rat-tu (Old Assyrian) and Ufrat. The Old Persian version Ufrat, from which most other toponyms are derived, comes from the compound term Huperethuua, which means “easy to cross” (“Hu” – “good”; ‘Peretu’ – “ford”). Among Armenians, the popular belief that the Euphrates was sacred remained alive until the end of the 19th century. There was also a belief that whoever crossed the Euphrates and drank its water would gain the gift of healing wounds. [11]
The (K)Hid(d)ekel is usually equated with the Tigris; however, the etymology is unclear. In the languages of the region, the river has the following names: Sumerian idigna, Akkadian idiglat, Aramaic: deqlath, didshla, Old Persian: tigrā, Arabic دجلة didshla, DMG diǧla, Hebrew: חידקל, ḥiddæqæl or, simplified, chiddekel, Armenian Տիգրիս Tigris, Turkish Dicle and in Kurdish Dîcle. In many countries in the Middle East, the name Ditjle is used. The names Tigris or Tikrit are also common.
In Sumerian, id means “river,” so the name can be broken down into id-igna. Since there is a Sumerian word with a similar sound, igira, meaning “heron,” and the cuneiform character for idigna in its oldest form could be interpreted as a picture of a heron, Jan Keetman suggests that the name could be translated as “heron river.” [12]
In Old Persian, according to Rüder Schmitt, the river name was borrowed from Babylonian and interpreted as “arrow-fast” because of its rapid current. [13]
The Bible gives no indication as to which river the Gihon is. The Kush associated with it in the Bible later mostly referred to Ethiopia. This is probably where the identification with the Nile comes from. Originally, a different place was meant.
Possible candidates are the Sumerian-Akkadian city-state of Kiš in Mesopotamia, which is mentioned in records dating from around 2800 BC, or the Hittite city of Kush(ar) or Kuššara, which has not yet been located.
Egyptologist David Rohl believes that the Aras is the biblical Gihon. Rohl cites a document from the time of the Islamic invasion of Persia that proves the Aras was known under the name Gyhun until the 7th century. The old name of the region on the Gyhun was Kush. One of the peaks in the region is still called Kusha-Dagh (“Mountain of Kush”) today.
The Aras, Araks or Arax (Azerbaijani: Araz, Persian: ارس Aras, Armenian: Արաքս Araks, Kurdish: Erez, Urartian: Muna, Greek: Araxes, Turkish: Aras Nehri) is the longest tributary of the Kura in the Near East, with a length of 1072 km. [14]
Another interpretation identifies the paradise river Gihon with the Ceyhun (Turkish) or Amudarya (Persian: Oxos).
In medieval texts, this river is called Dschayhun (جيحون, DMG Ǧayḥūn) in both Arabic and Persian. In Iranian mythology, it is a contested border river between Iran and Turan. The name Āmūdaryā (آمودریا), which is also common in modern Persian usage, is a compound of the words āmū(y) (آمو), the name of a sandy plain in Transoxania, and daryā (New Persian دريا, ‘sea’), which derives via Middle Persian drayak from the Old Persian drayah (meaning ‘sea’ or ‘large watercourse’). In other languages, the name is accordingly: Uzbek Amudaryo; Tajik Омударё Omudarjo, Turkmen Amyderýa, Karakalpak Ámiwdárya, Russian Амударья Amudarja.
The river Pishon is connected to the land of Khawila. The German theologian and classical philologist (Ugarith) Manfried Dietrich identifies the Pishon with the Karun in southwestern Iran, David Rohl with the Ghezel Ozan, a tributary of the Iranian Sefid Rud. At 720 km, the Karun is the longest and only navigable river in Iran. In the Sumerian Epic of Gilgamesh, it is often referred to as the “Ulai River.”
Of the four possible rivers of paradise, three originate in the historical Armenian Highland: the Euphrates and Tigris near the present-day city of Elazığ, and the Arax south of Erzurum in the Bingöl Mountains. From its source, it flows eastward, passing Mount Ararat to the north. In this area, the river also forms the border with Armenia. Later, it becomes the border river between Iran and the Azerbaijani exclave of Nakhchivan, and continues to form the border between Iran and Armenia and Azerbaijan. In Azerbaijan, it flows through the Mugan steppe and empties into the lower reaches of the Kura, which flows into the Caspian Sea.
Two other rivers in the source region of the Euphrates and Tigris, which are or were tributaries of one or both of these rivers, can also be considered part of the network of sacred paradise rivers, including the Murat, the longest source river of the Euphrates. The Murat River, also called Eastern Euphrates (Turkish: Murat Nehri, Kurdish: Çemê Miradê, Armenian: Արածանի – Aratsani), is a major source of the Euphrates River. The Ancient Greeks and Romans used to call the river Arsanias (Ancient Greek: Ἀρσανίας). It originates near Mount Ararat north of Lake Van, and flows westward for 722 km through mountainous terrain.
The river was called Arșania in sources of the Neo-Assyrian Empire, and Arsanias in Classical Greek and Roman sources. Those forms may be derived from an earlier form of Armenian Արածանի Aratsani, which Armen Petrosyan derives from an Armenian descendant of the Proto-Indo-European root *h₂erǵ ‘white, bright’. [15] Armenian Aratsani may have developed from an earlier form *Artsani (whence Akkadian Arșania with the addition of the toponymic suffix -iya and Greek Arsanias) under the influence of many other Armenian toponyms beginning with Ara-.
The present name is usually connected with the Turkish given name Murat or the word from which that name derives, murat ‘purpose, intention, desire’. But this may be folk etymology, so the US-Armenian linguist Hrach Martirosyan tentatively proposes derivation from Old Armenian mōrat, murat ‘mud, marsh’. [16]
In an interview, the co-founder of the newspaper ‘Agos’, Sarkis Seropyan (1935-2015), spoke about the veneration of Aratsan (Western Armenian: Aradzan) and the paradise river Euphrates in Dersim, dating back well before Abrahamic religions: “The Armenians in Dersim regard the Euphrates as a mother with arms. They also see Mount Munzur as a mother figure. They even compare its silhouette to the goddess Anahit. Traditions tell that the milk that flowed from the breasts of this goddess gave rise to the rivers Euphrates and Munzur.
I think rivers play a central role in Armenian religious culture. Two rivers are central to this: the Euphrates and the Murat (which we call Aradsan). The Aradsan is a particularly sacred river for Armenians, as it was there that the first Christian baptisms took place.” [17]
Munzur – Dersim’s Sanctified River
In Dersim’s worship of the elements, water, which many cultures associate with fertility and femininity, played a special role. In Mazdaism, water is seen as the source of life and a purifying element that symbolizes both physical and spiritual purification. The Indo-Iranian goddess of fertility, medicine and wisdom, Ardvisura Anahita, is closely associated with water and is revered as the source of all waters. She is an important figure in ancient Iranian and Armenian mythology and plays a role in the preservation of the world.
From the account of the journey of the Armenian-Arshakid king Trdat I (63-80) to Rome, as recorded by Pliny in Hist. Nat. XXX.2, we learn that the sea was also considered sacred in the Mazdaist faith and that sea voyages were therefore forbidden because they would inevitably have polluted the sea. King Trdat was a magician-priest and as such bound by certain rites and regulations that forbade him, for example, from sailing the sea. He therefore undertook the long and arduous journey to Rome by land. [18]
The Raa Haqi religion of Dersim has a tradition dating back over three thousand years of ancient Iranian elemental and water worship. Springs play the most important role in the latter. They are believed to have supernatural powers and to bestow miraculous powers on those who bathe in them or drink their water. In the Raa Haqi religion, the Munzur, which rises from the sacred mountain of the same name and flows through Dersim from west to east, is a sacred, living being, to whose source tens of thousands of people make a pilgrimage every year: there they say prayers, light →Çıras and offer →Niyaz. [19]
The Ana Fatma shrine on the road between Dersim and Ovacık is another natural sanctuary and is considered one of the most important places of worship and pilgrimage for the people of Dersim, especially for women. In her role as guardian of water and fertility, the Indo-Iranian goddess Anahit(a) lives on there in the shape of Ana Fatma (Fatima), the daughter of the Prophet Muhammad—even in her name. Visitors to Ana Fatma also light candles and say prayers at this natural sanctuary. After the prayers, small snacks and sweets are distributed to the visitors.
“This close relationship with water does not come from books or institutions, but is passed down through dreams, stories, and rituals. The land remembers through water. And when Alevis go to a holy spring, kneel on the riverbank, or light a candle beside a lake, they are not just carrying out a tradition—they are encountering a living being that sees, hears, and responds.” [20]
Conclusion
In conclusion, the idea of paradise and its rivers—rooted in ancient texts and theological imaginaries—is reinterpreted in uniquely grounded ways within Alevism, particularly in the Raa Haqi tradition of Dersim. Unlike the transcendental or otherworldly paradises envisioned in dominant Abrahamic narratives, Alevism locates paradise in this world, in nature itself, and most powerfully in sacred geographies like the Munzur River. As a living waterway, Munzur is not only revered as a site of ritual and pilgrimage but also experienced as a spiritual presence—one that nurtures, observes, and remembers. In Alevi cosmology, it embodies both the metaphysical flow of divine essence and the material memory of suffering, resilience, and ecological sanctity. It offers a model of paradise that is immanent, relational, and moral—where water does not merely cleanse, but also testifies, heals, and binds communities together. The Munzur River thus stands at the heart of a distinct Alevi understanding of the sacred: a paradise not beyond death, but within life, inscribed in the landscape, and carried in the collective breath of a people.
- Gesenius, Wilhelm: Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament. 18. Auflage. Berlin/Heidelberg: Springer-Verlag, 2013, p. 927. ↩
- Bauer, Walter: Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frühchristlichen Literatur. 6. Auflage. Berlin/New York: Walter de Gruyter & Co. 1988, p. 1242. ↩
- Henrik Pfeiffer: Eden. In: Bauks, Michaela; Koenen, Klaus; Alkier, Stefan (Hrsg.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart, 2006 ff. ↩
- Ibid. ↩
- Evangelische Kirche in Deutschland: Paradies – Basiswissen Glauben. https://www.ekd.de/Paradies-Basiswissen-Glauben-11240.htm ↩
- Werner, Helmut (Hrsg.): Das islamische Totenbuch – Jenseitsvorstellungen des Islam, nach der Dresdner und Leipziger Handschrift, neu herausgegeben. Köln 2009, p. 191 ff. ↩
- Hughes, Thomas Patrick: Lexikon des Islam, Wiesbaden 1995, p. 574 ↩
- Spuler-Stegemann, Ursula: Die 101 wichtigsten Fragen, Islam. München, C. H. Beck 2007, p. 43 ↩
- Ess, Josef van: Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert der Hidschra. Eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam. Berlin: De Gruyter, 1991–1997, Bd. 3, p. 53 f. ↩
- Ibid. ↩
- Ishkol-Kerovpian, K.: Mythologie der vorchristlichen Armenier. In: Wörterbuch der Mythologe. Hrsg. von W.W. Hauser. I. Abteilung: Die alten Kulturvölker. Bd. IX, 1. Teil: Kaukasische Völker. 11.Lieferung. Stuttgart. Ernst Klett Verlag, p. 157 ↩
- Keetman, J.: Zur Schreibung des Wortes idigna „Tigris“ und der möglichen Bedeutung „Reiherfluss“. In: Bibliotheca Orientalis, Band 73, 2016, p. 7–11 ↩
- Schmitt, Rüder: Wörterbuch der altpersischen Königsinschriften. Reichert, Wiesbaden 2014, p. 255 ↩
- https://de.wikipedia.org/wiki/Aras_(Fluss) ↩
- Petrosyan, Armen: The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Washington, D.C: Institute for the Study of Man. 2002, pp. 73–74, 186 ↩
- Martirosyan, Hrach: “Armenian mawr ‘mud, marsh’ and its hydronymical value”. Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies, 2009, 4 (1), pp. 80–81 ↩
- :Gündoğan, Kazım: Alevileş(tiril)miş Ermeniler; Dersimli Ermeniler-2: “Biz İsa’ya Tabiyiz, Ali’ye Mecburuz”. Istanbul: Ayıntı Yayınları 2023, p. 475 ↩
- Ishkol-Kerovpian, a.a.O., p. 135 ↩
- Die Geburt des Munzur – Heiliger Fluss, umkämpfte Landschaft. „Deutsche Digitale Bibliothek: Ausstellungen“, https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/items/show/25 ↩
- Heilige Landschaften der Alevis von Dersim. „Deutsche Digitale Bibliothek: Ausstellungen“, https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/#s18 ↩
Bauer, Walter. 1988. Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frühchristlichen Literatur. 6th ed. Berlin and New York: Walter de Gruyter & Co.
Evangelische Kirche in Deutschland. n.d. “Paradies – Basiswissen Glauben.” https://www.ekd.de/Paradies-Basiswissen-Glauben-11240.htm.
Gesenius, Wilhelm. 2013. Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament. 18th ed. Berlin and Heidelberg: Springer-Verlag.
Gündoğan, Kazım. 2023. Alevileş(tiril)miş Ermeniler; Dersimli Ermeniler-2: “Biz İsa’ya Tabiyiz, Ali’ye Mecburuz”. Istanbul: Ayıntı Yayınları.
Hughes, Thomas Patrick. 1995. Lexikon des Islam. Wiesbaden.
Ishkol-Kerovpian, K. n.d. “Mythologie der vorchristlichen Armenier.” In Wörterbuch der Mythologie, edited by W. W. Hauser, vol. IX, part 1, 11th fasc., 157. Stuttgart: Ernst Klett Verlag.
Keetman, J. 2016. “Zur Schreibung des Wortes idigna ‚Tigris‘ und der möglichen Bedeutung ‚Reiherfluss‘.” Bibliotheca Orientalis 73: 7–11.
Martirosyan, Hrach. 2009. “Armenian mawr ‘mud, marsh’ and Its Hydronymical Value.” Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies 4 (1): 80–81.
Pfeiffer, Henrik. 2006ff. “Eden.” In Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), edited by Michaela Bauks, Klaus Koenen, and Stefan Alkier. Stuttgart.
Petrosyan, Armen. 2002. The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Washington, D.C.: Institute for the Study of Man.
Schmitt, Rüder. 2014. Wörterbuch der altpersischen Königsinschriften. Wiesbaden: Reichert.
Spuler-Stegemann, Ursula. 2007. Die 101 wichtigsten Fragen, Islam. Munich: C. H. Beck.
van Ess, Josef. 1991–1997. Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert der Hidschra. Eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam. Vol. 3. Berlin: De Gruyter.
Werner, Helmut, ed. 2009. Das islamische Totenbuch – Jenseitsvorstellungen des Islam, nach der Dresdner und Leipziger Handschrift, neu herausgegeben. Cologne.
Wikipedia contributors. n.d. “Aras (Fluss).” Wikipedia. https://de.wikipedia.org/wiki/Aras_(Fluss).
Online Exhibitions
Deutsche Digitale Bibliothek. n.d. Die Geburt des Munzur – Heiliger Fluss, umkämpfte Landschaft. (Curator: Dr. Ahmet Kerim Gültekin) https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/items/show/25.
———. n.d. Heilige Landschaften der Alevis von Dersim. https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/heilige-geografie-dersim-und-diaspora/#s18.
