Aleviler ve Sivil Toplum
* Bu maddenin aslı İngilizce yazılmıştır.
1980’li yıllardan bu yana, Türkiye Aleviliği büyük ölçüde sivil toplumun örgütsel çerçevesi içinde şekillenmiştir. Kırsal, cemaat temelli ritüel pratiklerden kentli sivil toplumun görece anonim mekânlarına geçiş, Aleviler için hem yeni imkânlar hem de belirli kısıtlamalar doğurmuştur. Bu bağlamda Aleviler, Türk laikliğinin ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın süregiden ayrımcı tutumuna karşı, kendilerini meşru bir “dinsel azınlık” olarak ifade etmenin yollarını aramışlardır.Değişen Bir Örgütsel Alan
1980’ler ve 1990’larda neoliberalizmin yükselişiyle birlikte, Türkiye’de vakıflar ve dernekler gibi sivil toplum kurumlarında önemli bir artış yaşandı; bu artış günümüzde de devam etmektedir (Walton 2017). 1960’lar ve 1970’lerde siyasal toplum ve siyasi partilere odaklanan önceki dönemin aksine (Massicard 2013), Alevi Hareketi bu yıllarda yönünü sivil topluma çevirmiştir.
Bu dönemde, Aleviliğin iki ana damarının sivil toplum alanında kendini ifade etme imkânı bulduğu söylenebilir. Bir yandan, İzzettin Doğan çevresindeki kurumlar ve entelektüeller Cem Vakfı etrafında birleşmiş, bu vakıf aynı zamanda geniş bir medya ağı da yönetmektedir. Öte yandan, Alevi Hareketi’nin ikinci bir damarı ise Pir Sultan Abdal Dernekleri, Hacı Bektaş Vakfı ve bunlara bağlı kuruluşlar çevresinde şekillenmiştir. Alevi sivil toplum hareketinin bu iki damarını sırasıyla Alevi Vakıflar Federasyonu ve Alevi-Bektaşi Federasyonu adlı iki çatı örgüt temsil etmektedir. Bu iki damarı birbirinden ayıran bazı teolojik ve ritüel farklılıklar söz konusudur: Cem Vakfı ve ona bağlı yapılar, Alevilik ile İslam arasındaki sürekliliği vurgulamaya daha yatkınken; Pir Sultan Abdal ve Hacı Bektaş çizgisi, Aleviliğin Sünni ve Şii İslam’dan ayrışan yönlerini öne çıkarmaya daha açıktır. Ancak bu iki yapı arasındaki en temel fark siyasaldır. Alevi Vakıflar Federasyonu, Aleviliğin Türk laikliği şemsiyesi altında tanınmasını savunan uzlaşmacı bir tutumu benimserken; Alevi-Bektaşi Federasyonu, Sünni İslam’ın devlet kurumlarıyla –özellikle Diyanet İşleri Başkanlığı’yla– ilişkilerin tamamen sonlandırılmasını talep eden bir kaldırmacı (abolitionist) çizgiye daha yakındır.
Dönüşümler
Genel anlamda, Aleviliğin sivil toplum içinde kurumsallaşması, Alevi pratikleri, toplulukları ve imkân ufukları üzerinde çelişkili etkiler yaratmıştır. “Dinsel özgürlük” arzusu (Hurd 2014), Alevi sivil inisiyatiflerine yön veren ve onları harekete geçiren temel motivasyonlardan biridir. Sivil toplum, genel olarak, dini bireysel bir tercih olarak gören liberal bir anlayışı önceler (Walton 2013); bu da Aleviliğin farklı temsillerinin kurumsallaşmasına zemin hazırlamıştır. Sivil toplum alanında Aleviliği temsil etmeyi amaçlayan bazı vakıf ve dernekler, Alevi teolojisi ve tarihine dair oldukça farklı yaklaşımları savunmaktadır. Örneğin, tartışmalı Ehl-i Beyt Vakfı, Aleviliği esasen Şii İslam’la özdeş gören bir anlayışı benimsemektedir. Aynı zamanda, sivil toplum içindeki örgütlenme, kırsaldan kente kitlesel göçle birlikte Aleviliğin toplumsal ve ritüel zeminini de değiştirmiştir. En dikkat çekici olanı, kentlerdeki cem evlerinin artık çoğu zaman vakıf ya da derneklerin uzantısı olarak faaliyet göstermesidir; kırsaldaki cem evlerinin toplumsal hayatın merkezi olduğu geleneksel yapıdan oldukça farklıdır bu durum. Bu açıdan bakıldığında, sivil toplum, Türkiye’deki Aleviliğin kentsel yaşama uyum sağlamasının hem ifadesi hem de kurucu zemini haline gelmiştir; özellikle de Aleviliğin devlet destekli Sünni İslam’dan dışlanması koşulları altında.
Sonuç
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ile diğer sol ve merkez sol partilere olan süreklilik arz eden bağlılık göz önüne alındığında, sivil toplum Aleviler için siyasal örgütlenmenin tek adresi haline gelmiş değildir. Ancak günümüzde Alevi örgütlenmesinin en canlı ve etkili biçimleri sivil toplum içinde derinlemesine yerleşmiştir. Alevi vakıf ve dernekleri, Türkiye içinde ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi gibi küresel kurumlar nezdinde tanınma ve dinsel özgürlük mücadelesi kapsamında yürütülen hukuki aktivizm ve “hukuki mücadele” (lawfare) biçimlerine de önemli destek sağlamaktadır. Sivil toplumun Alevilerin kolektif siyasal duyarlılıklarını ve kimliklerini ne ölçüde şekillendirmeye devam edeceği henüz belli değildir; ancak şimdilik sivil toplum, Türkiye’de Alevilik için en sağlam kurumsal zemin olmaya devam etmektedir.
Kaynakça ve Ek Okumalar
Dole, Christopher. Healing Secular Life: Loss and Devotion in Modern Turkey. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2012.
Hurd, Elizabeth Shakman. “Alevis Under Law: The Politics of Religious Freedom in Turkey.” Journal of Law and Religion 20 (2014): 416–435.
Massicard, Elise. The Alevis in Turkey and Europe: Identity and Managing Territorial Diversity. Abingdon: Routledge, 2013.
Walton, Jeremy F. Muslim Civil Society and the Politics of Religious Freedom in Turkey. Oxford: Oxford University Press.
Walton, Jeremy F., and Çiçek İlengiz. “Alevism and the Politics of Religious Freedom.” In The Oxford Handbook of Religion in Turkey, ed. Caroline Tee et al., Oxford University Press, 2024.
Walton, Jeremy F. “Confessional pluralism and the civil society effect.” American Ethnologist 40, no. 1 (2013): 182–200. https://doi.org/10.1111/amet.12013
Alevis and Civil Society
A Shifting Organisational Field
Together with the rise of neoliberalism during the 1980s and 1990s, Turkey witnessed a flourishing of civil society institutions—foundations (vakıflar) and associations (dernekler)—that continues today (Walton 2017). In contrast to the earlier focus on political society and political parties in the 1960s and 1970s (Massicard 2013), the Alevi Movement pivoted to civil society during this era.
Broadly speaking, two Alevi currents achieved articulation within civil society at this time. On one hand, institutions and intellectuals orbiting İzzettin Doğan consolidated around the Cem Foundation, which, importantly, coordinates a broad media network as well. On the other hand, a second current of the Alevi Movement took shape around the of Pir Sultan Abdal Associations, the Hacı Bektaş Foundation and affiliated institutions. Two umbrella networks express these two currents of the Alevi civil society movement: the Federation of Alevi Foundations for the former, and the Alevi-Bektaşi Federation for the latter. Certain theological and ritual differences define the distinction between these two currents—the Cem Foundation and its affiliates are more likely to emphasize the continuity between Alevism and Islam as a whole, while the Pir Sultan Abdal and Hacı Bektaş current is more open to images of Alevism that foreground its distinction from both Sunni and Shi’i Islam. The most important difference between the two, however, is political. The Federation of Alevi Foundations espouses an accommodationist position that argues for the inclusion of Alevism under the mantle of Turkish laicism, while the Alevi Bektaşi Federation tends toward an abolitionist position in relation to the state organs of Sunni Islam, and the Directorate of Religious Affairs in particular.
Transformations
More generally, the consolidation of Alevism within civil society has had ambivalent effects on Alevi practices, communities, and horizons of possibility. The aspiration to “religious freedom” (Hurd 2014) orients and animates Alevi civil initiatives. In general, civil society privileges a liberal understanding of religion as a matter of individual choice (Walton 2013); this, in turn, has fostered the institutionalization of a variety of images of Alevism. Some foundations and associations that seek to represent Alevism in civil society advocate highly divergent understandings of Alevi theology and history—for instance, the controversial Ehl-i Beyt Foundation espouses a view of Alevism as essentially the same as Shi’i Islam. Simultaneously, organization within civil society, in tandem with mass migration from rural to urban contexts, has shifted the social and ritual ground of Alevism. Most notably, cem evleri in urban contexts are now frequently appendages of foundations or associations, rather than the epicentres of rural village life. In this respect, civil society represents and constitutes the adaptation of Alevism to urban life in Turkey, especially due to the persistent exclusion of Alevism from statist Sunni Islam.
Conclusion
Civil society has not entirely displaced political parties as an organisational nexus for Alevis, as persistent allegiance to both the Republican People’s Party (Cumhuriyet Halk Partisi; CHP) and other parties of the left and centre left indicate. However, the most vibrant and effective forms of Alevi organisation are currently deeply embedded within civil society. Alevi foundations and associations also provide key support for the forms of legal activism and “lawfare” that Alevis pursue in order to attain recognition and religious freedom, both within Turkey and in relation to global institutions such as the European Court of Human Rights. The degree to which civil society will continue to shape Alevis’ collective political sensibility and identity remains to be seen; for the time being, civil society offers the most robust institutional ground for Alevism in Turkey.
References and Further Reading
Dole, Christopher. 2012. Healing Secular Life: Loss and Devotion in Modern Turkey. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Hurd, Elizabeth Shakman. 2014. “Alevis Under Law: The Politics of Religious Freedom in Turkey.” Journal of Law and Religion 20: 416-435.
Massicard, Elise. 2013. The Alevis in Turkey and Europe Identity and Managing Territorial Diversity. Abingdon, UK and New York: Routledge.
Walton, Jeremy F. “Confessional pluralism and the civil society effect: Liberal mediations of Islam and secularism in contemporary Turkey.” American Ethnologist 40.1 (February): 182-200. DOI: https://doi.org/10.1111/amet.12013
Walton, Jeremy F. Muslim Civil Society and the Politics of Religious Freedom in Turkey. New York: Oxford University Press
Walton, Jeremy F. and Çiçek İlengiz. 2024. “Alevism and the Politics of Religious Freedom” Chapter in The Oxford Handbook of Religion in Turkey. Caroline Tee, Fabio Vicini, and Philip C. Dorroll, eds. Oxford, UK: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780197624883.013.23
