Alevilikte Ritüel Yiyecek Kültürü
* Bu maddenin aslı İngilizce yazılmıştır.
Türkiye, Balkanlar ve Batı Avrupa’daki Aleviler arasında yemekle ilişkili sosyal etkinlikler — yemek pişirme, paylaşma, yeme ve oruç tutma — deneyimlenen dinselliğin ifadesinde merkezi bir yere sahiptir. Bu Alevi coğrafyalarının tamamında, simgesel anlamlar taşıyan ya da ritüel bağlamda üretilip tüketilen çok çeşitli yemek ve içeceklerle karşılaşmak mümkündür. Antropolojik bir bakış açısından, yemek bu nedenle Alevilikte ritüeller, simgesellikler, beden, saflık, şifa, cemaat kurma ve iyilik yapma pratikleri gibi konuları ele almak için verimli bir başlangıç noktasıdır.Alevi Topluluklarında Ritüel Yemekler ve Toplumsal Uyum
Alevi ritüellerine katılan herkes, er ya da geç elinde kek dilimleriyle kalakalır ya da önünde et ve bulgur pilavıyla bezenmiş bir tepsiyle sofraya oturur. Türkiye, Balkanlar ve Batı Avrupa’daki çok sayıda Alevi topluluğu arasında inanç, ideoloji, toplumsal yapı ve coğrafi kökenler bakımından çeşitli farklar bulunsa da, yemekle ilişkili kolektif etkinlikler onların kuşkusuz ortak sosyal özelliklerinden biri olarak görülebilir. Bu durum yalnızca Aleviliğe özgü değildir; antropolog Jack Goody’nin de belirttiği gibi: “Yazılı biçimde düzenlenmiş karmaşık dinlerde, bir noktada mutlaka yemek bulunur; çünkü düzenli kutlamalar esasen ‘şölen’ niteliğindedir ve yıllık ya da haftalık olarak özel hazırlıklar gerektirir” (2008, 18). Yemekle din arasındaki ilişki, hem insanlık açısından evrensel bir durum olarak hem de belirli toplumsal bağlamlara özgü biçimlerde görülebilen klasik bir antropolojik konudur. Alevi coğrafyalarının tamamında, simgesel anlamlar yüklenmiş ya da ritüel bağlamda üretilip tüketilen çok çeşitli yiyecek ve içecekler görülebilir (Ersal & Görgülü 2017). Bu nedenle bu makale, yemeğin kendisinden çok, Alevi bağlamlarında yeme, oruç tutma, pişirme ve paylaşma gibi sosyal eylemleri konu edinmektedir.
Yeme, Oruç ve Saflık Meselesi
Yiyecekle ilgili etkinlikler, “evrende sahip olduğumuz temel ilişkiyi düzenledikleri” ve “dünya görüşleri oluşturup sürdürdükleri” ölçüde dinsel olarak kabul edilebilir (Brumberg-Kraus 2024). Bu anlamda, beslenme kuralları ve yiyecek tabuları, fiziksel ve toplumsal bedenler üzerinde uygulanan ahlaki ve ruhsal disiplini anlamada merkezi bir rol oynar. Saflık ve bozulma diliyle ifade edilen Alevi beslenme kuralları, daha geniş anlamda “aşağı nefsin” günaha yönelen içgüdüsel arzuları üzerindeki denetim çerçevesinde anlaşılabilir; bu da “eline, diline, beline sahip olmak” çağrısıyla özetlenebilir. İnsanın ilahi yönünü beslemeye çalışan bu dünya görüşüne göre, helal (meşru) ve haram (yasak) olan, ruhsal ilerlemeyi artıran ya da azaltan şeylere göre belirlenir. Helal gıda, ahlaki, toplumsal ve kozmolojik açıdan hak edilmiş olan ve bu nedenle kutsanabilir nitelikteki tüm ürünleri kapsar (1). Buna karşılık, bu kurallara uygun biçimde üretilmemiş gıda haram kabul edilir ve hem bedene hem ruha zararlı sayılır — Kürt Aleviliğinde haram kabul edilen dağ keçisi eti bu duruma örnektir. Alevi topluluklarında yemekten önce kullanılan olağan formül “Helal hoş olsun “dur, çünkü çoğu kişi Afiyet’in Yezid’in kızlarından birinin adı olduğuna inanır. Aleviliği temsil eden merkezi bir kurum bulunmadığı için, uygulanacak kesin kurallar konusunda bir uzlaşı yoktur. İslam’ın genelinde olduğu gibi, birçok kişi için başvuru kaynağı Kur’an’dır; bu nedenle domuz eti haram sayıldığı gibi, bazı özel dini yorumlar — örneğin hayvanın yüksek üreme kapasitesine yapılan atıflar — nedeniyle tavşan eti de yasaklanır.
Manevi âlemi maddi olanın önünde tutan dünya görüşleri, bu manevi yolda ilerlemenin bir ifadesi olarak yiyecekten feragat etmeye değer atfetme eğilimindedir. Alevi evliyaları — özellikle de dervişler — genellikle zayıf, çökük bedenleriyle tanınır; bu bedenler yoksulluğu, dünyadan el etek çekmeyi, zahitliği ve ahlaki bir yaşamı simgeler. Diğer Fars tasavvuf kültürlerinde olduğu gibi, bu dervişler de yılın en sert kış günlerinde tutulan ve Farsçada “kırk (gün)” anlamına gelen çile adı verilen son derece zorlu bir oruçtan geçerdi. Araştırmamızda, Erzincanlı saygıdeğer Kureyşan dedesi Başköylü Hasan Efendi’nin yalnızca koyun eti, süt ve yoğurtla beslendiği yönünde özgün bir diyet uyguladığı bilgisine ulaştık.
Daha geniş ölçekte bakıldığında, dinsel oruçlar Aleviler için bedenlerini ve zihinlerini arındırmanın, toplumsal mitolojilerinde önemli yere sahip olayları anmanın en temel vesilelerinden biridir. İlk oruç dönemi, üç gün süren Hızır orucudur. Bu oruç, Ali ve Fatma’nın, Muhammed’in tavsiyesiyle tuttukları oruç sonrası iftar yemeklerini Hızır’a vermelerinin ardından Hasan ve Hüseyin’in iyileşmesini anmak için tutulur. Geleneksel olarak, talip aileleri üç hafta boyunca sırayla oruç tutar, dede aileleri ise son hafta oruç tutardı. Diğer temel oruç ise, genellikle “Muharrem orucu” ya da “On İki İmam orucu” olarak bilinir ve Kurban Bayramı’ndan yirmi gün sonra başlayarak on iki gün sürer. Bu oruç, 680 yılında Yezid orduları tarafından Kerbela çölünde katledilen İmam Hüseyin ve yoldaşlarının anısına tutulur ve Aşure günü sona erer. Bu oruç boyunca yalnızca yemek değil; içmek, temizlik yapmak, tıraş olmak ve cinsel ilişkide bulunmak da yasaktır. Oruçlar genellikle nohut, fasulye ve kuru meyvelerle yapılan aşure gibi özel yemeklerin pişirilmesiyle son bulur. Bu coğrafyada bireysel ya da daha yerel nitelikteki oruçlara da rastlanabilir. Günümüz Aleviliğinde oruç tutmak genellikle bir bireysel tercih olarak sunulur; bu da oruç pratiğini Sünni çoğunluk toplumundaki zorunluluklardan ayıran bir yön olarak öne çıkarır.
Görünene ve Görünmeyene Yemek Pişirmek
Tasavvufta yemek pişirmek yalnızca gündelik bir etkinlik değil, aynı zamanda Hakikat’in sırlarına ulaşan manevi yolculuğun bir simgesidir. Bu bağlamda pişirme, dervişin içinde gerçekleşen ruhsal olgunlaşmayı anlatan şiirsel bir mecaz olarak okunabilir. Mevlana’nın şiirlerinde, tasavvuf yoluna giriş bazen İlahi Aşk’ın “pişirme” süreciyle anlatılır; bu süreç insanı “çiğ” veya “pişmemiş” hâlden “yanmış” hâle dönüştürür (Schimmel 2014). Mevlevi tarikatında, tarikata girmek isteyen bir genç, bu süreci 1001 gün boyunca pişerek geçirir; bu sürece dergâhın mutfağında çalışmak da dahildir (Ibid, 89). Bektaşi tarikatında ise, on iki hizmet makamından beşi doğrudan yemek ve içecek hazırlamakla ilgilidir: aşçı, ekmekçi, kilerci, kahveci ve kurbancı (2005, 155). Alevilikte bu yemek sembolizmi daha az bilinir, ancak “ocak” kavramında izlenebilir. Ocak hem geleneksel ibadet mekânlarında yer alan ritüel pişirme ateşi hem de onun mucizesini yaşatmakla görevli peygamber soyundan gelen dede ocakları anlamına gelir.
Pişirme etkinliği, farklı kökenlere sahip maddi unsurların bir araya getirilip insan eliyle bütünlüklü bir ürüne dönüştürülmesini içerir; bu süreçte ortaya çıkan şey anlam, niyet ve duygularla yüklenmiş olur. Bu nedenle Alevi takviminde yer alan belli başlı günlerde yemek pişirmek, görünür ve görünmeyen düzeylerde barış ve rızalık ilişkilerini ifade eden kutsanmış yiyecekleri hazırlamak anlamına gelir; bu yiyecekler daha sonra lokma olarak paylaşılır (aşağıda ayrıntılı olarak ele alınacaktır). Genellikle “kanlı kurban” ve “kansız kurban” ayrımı yapılır; her ikisi de ritüel bağlamda pişirilir ve paylaşılır. İlki, cem evinde ya da kutsal bir mekânda kesilen hayvanın etiyle yapılan yemektir; ikincisi ise niyaz, kömbe ya da biçik olarak bilinen ve farklı Alevi sosyal alanlarında paylaşılan keklerdir. Bu keklerin çeşitli tarifleri olsa da temelinde un, yağ ve tuz bulunur. Doğu Anadolu’da niyaz yapmak için geleneksel olarak kullanılan una qavut adı verilir; bu un, Hızır ayında taş değirmenle (dester) öğütülerek hazırlanır ve Hızır’ın gelip ayak ya da toynak izi bırakabileceğine inanılan yerlerde saklanır. Diğer kültürel bağlamlarda olduğu gibi, tuz da çoğunlukla şifa verici ve nazardan koruyucu bir öğe olarak değerlendirilir; özellikle pişirme sürecinde dualar ve kutsamalarla birlikte (örneğin “bismillah” ya da Kırmancki’de “pismilay”) kullanıldığında bu özelliği artar. Dersim’de benzer şekilde un/yağ/tuz karışımı ölülerin anısını onurlandırmak amacıyla helvaya dönüştürülüp ateşe atılırdı (Gültekin 2003, 68). Pişirme faaliyetleri çoğunlukla kadınlar tarafından yerine getirildiği için, Alevilikte yiyeceğe dayalı dinselliğin ifadesi ve aktarımında cinsiyetli bir boyut da mevcuttur.
Paylaşım: Cemaat Kurma ve Hayır Etme
Yiyecek paylaşmak, aynı sofrada oturmak, yan yana omuz omuza yemek… Birlikte yemenin farklı boyutları, bir topluluğun nasıl kurulduğu ve sahnelendiği açısından incelenebilir. Kiminle, nasıl ve ne yediğiniz; ister istemez kolektif hayatın içini ve dışını belirleyen aidiyet çizgileri, sınırlar ve hiyerarşiler üretir. Bu bağlamda Alevilikte, yemekten önce yemeği paylaşmak, toplumsal olarak lokma üretme etkinliğinin bir parçası olarak görülür. Lokma, genellikle “bir lokma”, “bir ısırık” ya da “bir ağız dolusu” gibi çevrilse de, Alevi ritüellerinde özel bir anlam taşır. Antropolog Caroline Tee’nin belirttiği gibi: “Lokma, paylaşılan yiyeceği ifade eder; esas olarak cem ritüelinde, sonunda birlikte yenen kurban etini tanımlamak için kullanılır; ama aynı zamanda Alevi topluluğu içinde verilen ve paylaşılan her türlü yiyeceğe atıfla da kullanılır. Cem sırasında lokma ancak topluluk içindeki herkes birbirine rızalık (onay, gönül rızası) verdiğinde yenebilir; yani topluluk içinde barış sağlandığında” (2013, 11). Dolayısıyla, bir yiyeceğin ritüel bağlamda lokmaya dönüşmesi, bu rızalık hâlini görünür kılar ve katılımcıları çatışmalardan ya da olumsuz duygulardan arınmış bir topluluğa dönüştürür. Lokmanın paylaşılması, ritüelin gerçekleştirilmesiyle mümkün olan bir statü dönüşümünü katılımcıların doğrudan deneyimlemesini sağlar.
Lokma paylaşmak hem yiyecek sunmak hem de kutsama alışverişinde bulunmak anlamına gelir: “Hak/Xızır lokması olsun”, “Allah kabul etsin” ya da Kirmanckî’de “Haq qewul bo” gibi ifadeler bunun göstergesidir. Geleneksel olarak, köylerdeki yerel ekonomilerde lokma, hane halkının yıllık üretiminden ayrılan paylardan oluşurdu: bulgur, zeytinyağı, tereyağı, çökelek, kuru baklagiller, kuru meyveler ya da kurban edilen hayvandan ayrılan et parçaları. Bu lokmalar aynı zamanda çıralık ya da haqullah adıyla, yılda bir kez kış aylarında köyleri dolaşıp cem yürütmek ve anlaşmazlıkları çözmekle görevli olan dede ve yardımcısına sunulan saygı payıydı. Günümüzde ise lokma, çoğunlukla hazır kekler, ev yapımı niyazlar ya da doğrudan para (bozuk ya da kâğıt para) şeklinde paylaşılmaktadır. Lokma paylaşımı genellikle özel zamanlarda gerçekleşir: cem törenlerinde, kutsal bir mekân ziyareti sırasında, sokakta ya da evde yapılan dini kutlamalarda. Ayrıca yaşam döngüsüne ait olaylar — cenazeler, gerçekleşmiş bir adak, görülen hayırlı bir rüya gibi — nedenlerle de lokma dağıtılır. Lokmanın dağıtılması, ziyaret (jiara/jiare) ritüelinin bir parçası olan adak sürecinin ayrılmaz bir unsurudur: ziyaretçinin oraya vardığında hem orada bulunan diğer insanlarla hem de ziyaret edilen kutsal mekânla rızalık hâline ulaşması için gerçekleştirilir. Lokma dağıtılmadan, ziyaretçilerin kutsal mekâna doğru ilerlemesi, mum yakması, dua etmesi ve dilek dilemesi uygun görülmez.
Lokma paylaşımı, Alevi hayır anlayışını ya da “iyilik yapma pratiklerini” düşünmek için de verimli bir çerçeve sunar. Geleneksel olarak, lokma kabul eden dede, bunun bir kısmını talipleri arasındaki en yoksul ailelere ulaştırmakla sorumluydu. Kutsal mekânlarda, yoldan geçen ziyaretçilerden lokma bekleyen insanlara rastlamak mümkündür; bu kişiler genellikle lokmacı olarak adlandırılır ve bu terim, onları sıradan dilencilerden ayıran özel bir toplumsal konumu ifade eder. Misafire ikramda bulunmak (misafirperverlik) da Alevilikte dini bir yükümlülük olarak görülür. Alevi kozmolojisinde, dervişler ve yolcular da Ali ya da Hızır gibi kutsal figürlere benzetilerek “Tanrı misafiri” olarak değerlendirilir. Bu anlatılar aracılığıyla, lokma paylaşımı tasavvuftan ilham alan dinsel bir diyalektiği yeniden üretir: burada mesele “Tanrı’dan geleni Tanrı’ya vermek”tir, yani dünyevi dünyada Tanrı’yı doyurmaktır (Mittermaier 2019). Türkiye ve Avrupa’daki Alevi dernekleri sıkça toplu yemekler, büyük kazanlarda pişirilmiş yemeklerin sunulduğu sofralar düzenler; bu yemekler genellikle cem ritüellerinin sonunda sunulur. Bu derneklerin yürüttüğü hayır etkinlikleri, çoğunlukla bu lokma etiğine atıfla ifade edilir.
Sonuç
Yemek, Alevi inanç deneyiminin merkezindedir; çünkü toplumsal bedeni hem ruhsal hem de maddi gerçekliklere sabitler. Mistik, simgesel ve şiirsel imgeleri toplumsal ve ekonomik gerçekliklerle ilişkilendirir. Farklı Alevi toplulukları arasında, ritüel ya da gündelik yaşamda tüketilen yiyecek ve içeceklerin tarifleri ve malzemeleri büyük çeşitlilik gösterir. Yenmiş ya da reddedilmiş olsun, yemek her zaman aynı zamanda bir “düşünce gıdası”dır; sözlü geleneklerle birlikte anlatılar, değerler ve hiyerarşiler üretir. Bu ritüel sofralar etrafında tekrar eden jestler ve sözler, Alevi topluluklarının atmosferini kuran duyusal, kokuya, tada ve sese dayalı bir evren yaratır.
Kaynakça & Ek Okumalar
Elias, Nicolas. “The Drinking Dervishes. An Enquiry into Ritual Inebriation Among a Bektashi Congregation”, in Aesthetic and Performative Dimensions of Alevi Cultural Heritage edited by Martin Greve et al., 33-44. Orient Institute Istanbul, Baden Baden : Ergon Verlag in Kommission, 2020.
Ersal, Mehmet & Görgülü Ezgi Deyiş. “Yemekten Ritüel Yaratmak: Alevi İnanç Sisteminde Yemek Kültü”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 2017: 139-199.
Goody, Jack. “Food and religion”, in A croire et à manger. Religion et alimentation edited by Aïda Kanafani-Zahar et al., 17-22. Paris: L’Harmattan, 2008.
Gültekin, Ahmet Kerim. « Emine Yıldırım’la röportaj ». Munzur: Dersim Etnografya Dergisi, no 14 (2003): 64‑68.
Mittermaier, Amira. Giving to God. Islamic Charity in Revolutionary Times. Berkeley: University of California Press, 2019.
Schimmel, Annemaria. Rumi: Makers of Islamic Civilisation. Oxford: Oxford University Press, 2014.
Soileau, Mark. “Lokma Almak, Dem Görmek: Bektaşi Sofrasında Sindirim”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevîlik Sempozyumu, 153-159. Isparta : SDÜ İlahiyat Fakültesi, 2005.
Tee, Caroline. “The Sufi Mystical Idiom in Alevi Aşık Poetry: Flexibility, Adaptation and Meaning”, European Journal of Turkish Studies, 2013: online.
Sonnotlar
1 Alevilik ile Bektaşilik arasındaki farklardan biri, cem törenlerinde dem (an, kan) olarak bilinen ritüel alkol tüketiminin Alevilikte yer almamasıdır. Bektaşi tarikatında dem, “insanın anahtarıdır” şeklinde tanımlanır; kişinin nefsi ve benliği üzerindeki disiplinini ortaya koyan bir araç olarak değer görür. Batın (içsel) ile zahir (dışsal) arasındaki tasavvufi diyalektiğe göre, nefsini terbiye etmiş kişiler tarafından içildiğinde alkol helal kabul edilebilir (Elias 2020).
- Alevilik ile Bektaşilik arasındaki farklardan biri, cem törenlerinde dem (an, kan) olarak bilinen ritüel alkol tüketiminin Alevilikte yer almamasıdır. Bektaşi tarikatında dem, “insanın anahtarıdır” şeklinde tanımlanır; kişinin nefsi ve benliği üzerindeki disiplinini ortaya koyan bir araç olarak değer görür. Batın (içsel) ile zahir (dışsal) arasındaki tasavvufi diyalektiğe göre, nefsini terbiye etmiş kişiler tarafından içildiğinde alkol helal kabul edilebilir (Elias 2020). ↩
Food in Alevism
Ritual Meals and Social Cohesion in Alevi Communities
Anyone who spends time attending Alevi rituals will eventually find themselves with their hands full of slices of cake or sitting at a table in front of a tray garnished with cooked meat and bulgur rice. Despite the variety of beliefs, ideologies, social and geographical backgrounds that exist between the numerous Alevi communities of Turkey, the Balkans and Western Europe, the collective activities pertaining to food may be seen as one of their undoubtedly shared social features. This is not specific to Alevism, as anthropologist Jack Goody noted: “In complex written religions, there is always food at some point, partly because regular celebrations are ‘feasts”, requiring special preparations on an annual or weekly basis” (2008, 18). The relationship between food and religion is indeed a classical anthropological topic, it the sense that it may be seen as both universal to humankind and particular to specific social contexts. Throughout the Alevi geographies, one may find a wide variety of meals and beverages entrusted with symbolic meanings or produced and consumed in ritual settings (Ersal & Görgülü 2017). More than food itself, it is therefore the social acts of eating, fasting, cooking and sharing in Alevi contexts that are the topics of this article.
Eating, Fasting and the Issue of Purity
Activities related to food may be seen as religious when “they govern the fundamental relationship we have in the cosmos” and “create and sustain worldviews” (Brumberg-Kraus 2024). In that sense, dietary rules and food taboos are central to understanding the moral and spiritual discipline exerted over physical and social bodies. Expressed in the language of purity and corruption, the Alevi dietary rules may be understood in the larger framework of control over the instinctive urges to sin of the “lower soul” (nafs), as resumed in the call to “be master of one’s hand, tongue and waist” (eline, diline, beline sahip olmak). According to that worldview that seeks to nurture the divine part of the human soul, the licit (helal) and illicit (haram) may be understood according to what increases or diminishes this spiritual progression[1]. Licit food encompasses all products that have been rightfully earned in the moral, social and cosmological sense and can thus be blessed. The usual formula before eating in Alevi communities is “May the licit pleasure be” (Helal hoş olsun), for many believe Afiyet to be the name of one of Yezid’s daughters. On the contrary, food is considered illicit when it was not produced in accordance with these rules and is therefore considered harmful to the body and the soul – such is the case for the hunted mountain goat’s meat in Kurdish Alevism, considered haram. Due to the absence of central institution that can rule over an Alevi official diet, there is no consensus over the precise rules to apply. As in the rest of Islam, many consider Qur’an as the reference: they thus forbid pork meat, but also rabbits’ one for reasons emerging from specific religious interpretations, including references to the animal’s high reproductive rate.
Worldviews that favour the spiritual world over the material one tend to value the rejection of food as an expression of this progression along the spiritual path. Alevi holy men (evliyalar), especially dervishes, were often known for their emaciated body signifying poverty, renunciation, ascetism and morality. As in other Persian Sufi cultures, these dervishes were going through an extraordinary difficult fast known as çile, “forty (days)” in Persian, done in the heart of winter. In our research, we found that a specific diet was that of Başköylü Hasan Efendi, a much-respected Kureyşan dede from Erzincan, known to eat nothing but sheep meat, milk and yoghurt.
On a much wider scale, religious fasts are the main occasions for Alevis to cleanse their body and mind in commemoration of specific events held dear in their collective mythology. The first fasting period known as “Hızır’s fast” (Hızır orucu) lasts three days. It commemorates the healing of Hasan and Hüseyin after their parents, Ali and Fatma, fasted on Muhammad’s advice and gave their fast-breaking meal (iftar) to Hızır. Traditionally, families of talip were supposed to fast one after another for three weeks, while the dede families were supposed to fast on the last week. The other main fast is known as “Muharrem fast” (Muharrem orucu) or “Fast of the Twelve Imams” (On iki imam orucu) and usually lasts twelve days, starting twenty days after the “Great Aid” (Kurban bayramı). It commemorates the martyrdom of Imam Hüseyin and his companions at the plain of Kerbela by the armies of Yezid in 680 and ends on the day of Aşure. During this fast, not only is eating forbidden, but also drinking, cleaning, shaving and having sexual relations. Fasts usually end with the cooking of specific food such as Aşure, made of chickpeas, beans and dried fruits. Individual or more local fasts can also be noted in this geography. In today’s Alevism, fasting is usually depicted as a personal choice upon which no social pressure should be exerted – a way to differentiate from the majority Sunni population.
Cooking for the Visible and the Invisible
In Sufism, cooking is not only a day-to-day common activity, but also a symbol for the spiritual path to the mysteries of Truth. It may be understood in a poetic context that uses kitchen metaphors to symbolise the spiritual maturation that occurs inside the dervish. In Mevlana Rumi’s poetries, initiation to the Sufi path is sometimes described as a cooking process by the Divine Love that leads from a state of being “raw”, or “uncooked”, to “being burnt” (Schimmel 2014). In the Mevlevi brotherhood, a youth who wanted to join the order was supposed to “cook” for 1001 days, including by working in the kitchen of the convent (Ibid, 89). In the Bektashi brotherhood, “five of the twelve religious posts were dedicated to the missions of preparing food and drinks: cook (aşçı), bread maker (ekmekçi), butler (kilerci), coffee maker (kahveci) and “sacrificer” (kurbancı)” (Soileau 2005, 155). In Alevism specifically, this food symbolism is lesser known but may be identified in the feature of the hearth (ocak), understood both as a ritual cooking fire at the centre of the traditional prayer halls as well as the holy lineages of dede of prophetic descent in charge of keeping its miracles alive.
Cooking as an activity consist of mixing material elements of diverse origins to turn them into a coherent human-made product ready to be shared and consumed, thus imbuing them with meaning, intentions and emotions. As such, at specific Alevi occasions, cooking is about preparing some sacralised food that will then be shared as lokma to express peaceful relationships at both visible and invisible levels (see below). A difference is often made between “blood sacrifices” (kanlı kurban) and “bloodless sacrifices” (kansız kurban), both of which are cooked in ritual and votive contexts. The former refers to the meat of sacrificed animals that is cooked inside the cemevi or on a holy site, while the latter refers to the cakes known as niyaz, kömbe or bicik shared in the different Alevi social spaces. There are different recipes to this cake, revolving around the core elements of flour, butter and salt. In Eastern Anatolia, the flour traditionally used to make niyaz is known as qavut and is made during the holy month of Hızır. After being grinded with a stone mill known as dester, it is kept in storages where it is believed Hızır may appear and leave a foot or hoof print. As in other cultural contexts, salt is often understood as a magical element able to heal and protect from the evil eye, especially if it accompanied with prayers and blessings (bismillah or pismilay in kirmanckî) during the cooking process. In Dersim, a similar mixture of floor/butter/salt was used to honour the memory of dead people when turned into helva and thrown into fire (Gültekin 2003, 68). Because cooking activities are overall mostly performed by women, there is also a gendered dimension to the expression of food-related religiosities in Alevism. While we know that the Alevi male spiritual hierarchy underwent major upheavals during the twentieth century, there is still much to discover about the continuity in the female transmission of these practical skills up to the present day.
Sharing : Community Making and Charity
Sharing food, sitting at the same table, eating together, shoulder to shoulders… The different aspects of commensality may be analysed in terms of how they create and perform a community. With whom, how and what one eats inevitably produces boundaries, lines of belonging and hierarchies that delimit the outside and the inside of collective life. In that sense, in Alevism, sharing food prior to eating it pertains to the activity of socially producing lokma, a term often translated as “morsel”, “bite”, or “mouthful”. As anthropologist Caroline Tee noted: “The lokma is a reference to shared food, used primarily in the ritual context of the cem to denote the communal meal of sacrificed meat at the end, but also used more broadly in reference to food given and shared amongst the Alevi community. The eating of lokma in the cem can only take place when everyone in the community has declared rızalık (approval, or consent) with one another; that is, when there is peace established within the community” (2013, 11). The ritual transformation of food into lokma therefore performs and materializes this state of rızalık that unites the participants into an appeased community, not ridden with conflicts or negative feelings of any sort. Sharing lokma allows participants to experience a change in status made possible by the ritual performed.
Sharing lokma is both about giving food and exchanging blessings: “May it be the lokma of God/Xızır” (Hak/ Xızır lokması olsun), “May God accept it” (Allah kabul etsin, Haq qewul bo). Traditionally, in villages’ regional economies, gifts of lokma came from the household’s annual economic production: bulgur, olive oil, butter, fermented cheese (çökelek), beans, dried fruit or shares of a sacrificed animal’s meat. They were also given as a tribute, known as çıralık or haqullah, to the dede and his assistant that were often traveling once a year, during winter, to solve conflicts and perform the cem. Today, lokma are often shared in the form of industrial cakes, home-made niyaz, or even money (coins, banknotes). Lokma are usually shared on special occasions: during cem ceremony, while visiting a holy place, in the streets or at home during religious celebrations. Some may also be shared due to life cycle events, such as funerals, to celebrate the fulfilment of a wish or the experience of a good omen dream. The distribution of lokma is an integral part of the votive process of the holy visit (ziyaret, jiara): it is carried out on arrival, in a process of reaching the status of rızalık with the other people present, as well as with the holy place itself. Only once the lokma has been distributed can the pilgrims allow themselves to move towards the holy place, light a candle, pray and utter their wishes.
The sharing of lokma is also a good framework to think Alevi charity, or “practices of good-doing”. Traditionally, dede who received lokma were responsible for redistributing part of it among the poorest families in their talip. At the holy sites, one may come across people waiting to receive donations from passing pilgrims; they are often referred to as lokmacı, a term expressing a specific social position that differentiates them from the regular beggars. Showing hospitality towards the guest (misafir) is also regarded as a religious obligation. In the Alevi cosmology, dervishes and travellers are also valued as “God’s guest” (Tanrı misafiri), akin to the holy figures of Ali or Hızır. Through these narratives, the sharing of lokma reproduces a religious dialectic inspired by Sufism: it is about giving food “from God” and “to God”, thus feeding God in the earthly world (Mittermaier 2019). Alevi associations in Turkey and Europe often organise collective meals, dressed table (sofra) where food is usually made in large pots (kazan) and offered at the end of cem rituals. The charitable activities of these associations are often expressed in reference to this ethic of lokma.
Conclusion
Food is central to the Alevi experience of religion in that it anchors the body in both spiritual and material realities. It links mystical symbolic and poetic imaginings with social and economic realities. Between the different Alevi communities, there is a great diversity of recipes and ingredients in the dishes and drinks consumed during rituals or in the everyday life. Whether it is eaten or rejected, food is always also “food for thought”, associated with oral traditions to produce narratives, values and hierarchies. Around these ritual meals, the repetition of gestures and words creates a sensory, olfactory, gustatory and sonorous universe that forms the atmosphere of Alevi communities.
References & Further Reading
Brumberg-Kraus, Jonathan. “Food and Religious Rituals” in Oxford Research Encyclopaedia of Food Studies, online, 2024.
Elias, Nicolas. “The Drinking Dervishes. An Enquiry into Ritual Inebriation Among a Bektashi Congregation”, in Aesthetic and Performative Dimensions of Alevi Cultural Heritage edited by Martin Greve et al., 33-44. Orient Institute Istanbul, Baden Baden : Ergon Verlag in Kommission, 2020.
Ersal, Mehmet & Görgülü Ezgi Deyiş. “Yemekten Ritüel Yaratmak: Alevi İnanç Sisteminde Yemek Kültü”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 2017: 139-199.
Goody, Jack. “Food and religion”, in A croire et à manger. Religion et alimentation edited by Aïda Kanafani-Zahar et al., 17-22. Paris: L’Harmattan, 2008.
Gültekin, Ahmet Kerim. « Emine Yıldırım’la röportaj ». Munzur: Dersim Etnografya Dergisi, no 14 (2003): 64‑68.
Mittermaier, Amira. Giving to God. Islamic Charity in Revolutionary Times. Berkeley: University of California Press, 2019.
Schimmel, Annemaria. Rumi: Makers of Islamic Civilisation. Oxford: Oxford University Press, 2014.
Soileau, Mark. “Lokma Almak, Dem Görmek: Bektaşi Sofrasında Sindirim”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevîlik Sempozyumu, 153-159. Isparta : SDÜ İlahiyat Fakültesi, 2005.
Tee, Caroline. “The Sufi Mystical Idiom in Alevi Aşık Poetry: Flexibility, Adaptation and Meaning”, European Journal of Turkish Studies, 2013: online.
Endnotes
[1] [Footnote 1] One of the differences between Alevism and Bektachism is the absence of ritual consumption of alcohol, known as dem (instant, blood), during the cem ceremony. In this Muslim Sufi brotherhood, dem is considered the “key to man” (dem insanın anahtarıdır), valued to reveal the discipline one can exert over their self (nefs) and ego (benlik). According to the spiritual dialectic of the esoteric (batin) and the exoteric (zahir), alcohol may become licit (halal) when drunk by those whose nefs has been tamed (Elias 2020).
- One of the differences between Alevism and Bektachism is the absence of ritual consumption of alcohol, known as dem (instant, blood), during the cem ceremony. In this Muslim Sufi brotherhood, dem is considered the “key to man” (dem insanın anahtarıdır), valued to reveal the discipline one can exert over their self (nefs) and ego (benlik). According to the spiritual dialectic of the esoteric (batin) and the exoteric (zahir), alcohol may become licit (halal) when drunk by those whose nefs has been tamed (Elias 2020). ↩
