Can
Etimoloji ve Tasavvufi Kökenler
Nişanyan’ın etimolojik sözlüğüne göre “can” kelimesi, “yaşam” anlamına gelen Farsça jān sözcüğünden gelir ve bu da, “ruh” anlamına gelen Sanskritçe vyāna sözcüğünden türetilmiştir. Türk ve Fars tasavvuf edebiyatında can kavramı, Kur’an kaynaklı Arapça ruh kavramına ek olarak, “bedene canlılık kazandıran unsur”u adlandırmak için kullanılmıştır (Uzun 1993). Divan edebiyatında can, etten ve deriden oluşan maddi bedene yaşam veren, görünmez ve maddesel olmayan bir unsur olarak kabul edilir. Bu şiirlerde can, aynı zamanda sevgiliden sevgiliye “Ey can” hitabında olduğu gibi aşk duygusunu da besleyen bir bileşen olarak görülür. Tasavvuf terminolojisinde, örneğin Mevlana’nın Mesnevi’sinde, insanın doğumla birlikte ortaya çıkan ve ilahi kökenini nübüvvet nurunda bulan ebedi ruhunu tanımlamak için de kullanılmıştır. Sufi eserlerde can kelimesi zaman zaman Allah, Peygamber Muhammed, sufi şeyhi ya da melekleri ifade etmek için de kullanılmıştır. Bu nedenle Mevlevi ve Bektaşi tarikatı dervişleri birbirlerine hitap ederken bazen bu terimi kullanmışlardır. Günlük yaşamda ise Türkçedeki can kelimesi oldukça yaygın bir biçimde kullanılır: canlı (“yaşayan, hayat dolu”) sözcüğünde ya da sevgi ifadesi olarak kullanılan canım (“canım, hayatım”) gibi.
Alevi Edebiyatı ve Ritüellerinde “Can”ın Kullanımı
Can kavramı, Alevi kaynaklarında, özellikle Bektaşilerde nefes, Alevilerde ise deyiş olarak bilinen ilahilerde yer bulmuştur (Gül 2021). Günümüzde ise bu terim ağırlıklı olarak cem ritüellerinde kullanılmaktadır: Dede veya ana genellikle topluluğa canlar şeklinde hitap eder. 1990’lı yıllarda, modern ve kentli cemevlerinin inşasıyla birlikte bu ritüelin yeniden canlanmasını sağlayanlar, her Perşembe akşamı düzenlenen bu ritüelden sorumlu hâle gelen Alevi dernekleri olmuştur. Bugünün çağdaş Aleviliğinde canlar terimi artık geleneksel olarak var olan usta–mürid (öğrenci) hiyerarşisinin aksine daha yatay bir ilişki biçimini ifade etmek için kullanılmaktadır. Kimlik tartışmaları bağlamında, can kavramının ritüel kullanımı, Alevi derneklerinin Türkiye’deki çoğunluk Sünni İslam’dan kendilerini ayrıştırma çabalarında bir argümana dönüşmüştür. Bu kavram, özellikle kadın ve erkek arasında eşitlik söylemlerinin simgesine dönüşmüş; ancak yine de bu topluluklardaki mevcut toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini görünmez kılan yaygın bir söylem olarak da eleştirilmiştir (Nimet 2016).
Doğa, Can ve Çağdaş Animizm Yorumları
2000’li yılların başından itibaren, yeniden anlamlandırılmış Alevi can kavramı, özellikle Dersim’deki doğayı tahrip eden ve sömürüye dayalı sanayi projelerine karşı yürütülen çevre mücadelelerinde yeni bir kullanıma kavuşmuştur. Bazı Aleviler, artık dünyadaki her bir “yaşam-ruhu”nun (can) varlığına duyarlılık anlamında bir tür “animizm” savunmaktadır. Bu yeniden yorumlanan perspektife göre, insanlar bir “yaşam-ruhu”ndan oluşur ve bu soyut ilke hayvanlar, bitkiler hatta mineraller gibi insan dışı varlıklarla paylaşılan ortak bir özdür. Bu aktivistler, tasavvuf düşünürü İbn Arabi’nin Vahdet-i Vücud (varlığın birliği) teorisini siyasal bir şekilde yeniden yorumlayarak, doğadaki tüm canlı varlıkları kutsal kabul ederler ve bu varlıkların her türlü sömürüden korunması gerektiğini savunurlar.
Sonuç
Can kavramı, Alevi mistik şiirsel geleneğinin hem sözlü hem yazılı bir parçasıdır. Aynı zamanda esnek, değişime ve yeniden yorumlanmaya açık bir kavram olup, Alevi derneklerinin elinde bir öz-temsil aracı, yani politik bir enstrüman hâline gelmiştir. Uzun bir süre boyunca daha çok ilahi kökenli insan ruhunu ifade etmek için kullanılan bu terim, artık çevre mücadeleleri bağlamında insan dışı canlı varlıkları da kapsayacak biçimde genişlemiştir.
Kaynakça & Ek Okumalar
Gül, İbrahim. “Alevi İnancında Can, Ruh Kavramı ve Nefsin Eğitimi”, Folklor / Edebiyat, ss. 211–228, 2021.
Nimet, Okan. Canların Cinsiyeti: Alevilik ve Kadın, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
Uzun, Mustafa İsmet. “Can”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, ss. 138–139, 1993.
